Słowiańska psychomachia jest ramą ujmowania przez Mickiewicza kolizji Polski i Rosji jako walki republiki i autokracji o dusze ludzkie. W jego twórczości antagonizm ten konstytuują rozbiory Polski. Książka pokazuje, że klęska historyczna w Towarzystwie Filomatów ożywiła tradycję rycerską jako ich tradycję domową, że w ich poezji kraje lat dziecinnych jawią się jako idylle zamieszkiwane przez samorodnych republikanów i honorowych rycerzy; zagrożone z Północy - despotycznej i antyrycerskiej. Praca pokazuje, że ten binarny podział sceny dziejowej stał się algorytmem Mickiewiczowskiej filozofii dziejów. Struktura ta stała się następnie matrycą krystalizacji idei mesjanistycznych. Ze względu na uprzedniość ujmowania dziejów w dualną psychomachię Mickiewicz psychomatyk wyrasta w książce ponad mesjanistę.ż utrata państwowości nie pozbawiła romantyków tradycji rycerskiej jako tradycji domowej, uległa ona transformacji. W wytworzeniu się etosu filomatów szczególne miejsce przypadło antycznym wzorcom bohaterskim, republikańskim i filozoficznym oraz ideom Oświecenia. Poprzez ich uwewnętrznienie szlachecki i republikański mit stał się osobistą sprawą romantyków. W Towarzystwie Filomatów - zastępczej republice młodych, dziejowa kolizja przyjęła postać wyboru między życiem w porządku samolubnych namiętności a życiem w porządku ethosu. Filomatyzm widziany w porządku słowiańskiej psychomachii jawi się jako program unowocześnionego obywatelstwa, które wartości wspólnotowe uznaje za własne. Wobec śmiertelnego zagrożenia z Północy był to wzór ofiarności rycerskiej - gotowej do zmagań na śmierć i życie. Ze względu na głębię jego uwewnętrznienia, możemy widzieć w tradycji rycerskiej podłoże binarnej historiozofii. Jej dualny zrąb odsłania się w wileńskim i kowieńskim okresie twórczości Mickiewicza. Centralną figurą jego rodzącej się historiozofii stał się oblężony gród. W grodzie tym bohaterowie wybierają pomiędzy cnotą waleczności a występkiem zdrady. Problem dojrzewania obrońców do heroizmu podejmują powiastki historyczne (Mieszko, książę Nowogródkai Żywila), epos (Grażyna), ballada (Świteź). Z ethosu rycerskiego poczęty wzór heroicznej przemiany człowieka znalazł odbicie w życiu filomatów i na kartach czytanej, tłumaczonej i tworzonej przez nich literatury.łowiańska psychomachia posiada u Mickiewicza wymiar mityczny. Jego słowiański umysł zwrócił się ku ludowości jako formacji post-orientalnej. Na konstatację taką pozwala nie tylko strukturalna filozofia mitu oraz religioznawstwo uznające istnienie podświadomych struktur mitycznych nawet wtedy, gdy zanikły mityczne opowieści. Pozwala na nią również etnograficzne odkrycie reliktowego mitu kosmogonicznego Słowian. Odkrycie to dowiodło długiego trwania mitologii prasłowiańskiej w ludowej wizji świata i człowieka oraz dostarczyło dualnego klucza do żywej struktury organizującej ludową wyobraźnię. Dzięki temu przełomowemu odkryciu konstatacja irańskiej etnogenezy Słowian stała się w książce punktem wyjścia do badań mickiewiczologicznych. W perspektywie tej etnogenezy słowiańska psychomachia oznacza osadzenie przez Mickiewicza kolizji Polski i Rosji na reliktowym podłożu dualizmu irańskiego. zwrot Mickiewicza ku rycerskim ojców dziejom"pociągnął za sobą jego zwrot ku regionalnej ludowości. Ballady i romanseodczytane w perspektywie mitologii irańskiej ujawniają obecność struktury organicznej psychomachii. Stanowi ją wydobyte przez poetę głębokie poczucie suwerenności Boga i czarta (dualizm poleski) oraz ludowy respekt dla reguł zachowania życia na ziemi (asza) i potępienie ich niszczenia (drug). prawdy wydobywa analiza Dziadóww kontekście dziadów ludowych - stanowiących kanwę romantycznego dramatu. Mickiewicz umożliwia w nim spotkanie się zmarłych i żyjących w celu przekazania prawdy o tym, co w życiu jest prawidłowe (asza) i nieprawidłowe (drug) i o tym, że praw zachowania życia bezkarnie naruszać nie można, ponieważ są prawami kosmosu. Guślarz jest medium prawd słowiańskiej psychomachii. Jego antagonistą jest czart.podobnych zmagań (asza i drug) jest dusza Gustawa. Oczom jego numinotycznej miłości kobieta jawi się jako boski diabeł. Opowiada on dzieje amore sacro. Na tle ojców dziejów"i ethosu filomackiego ujawnia on prawdę o nieprawidłowości miłosnego opętania (numinosum). podłoże słowiańskiej psychomachii widoczne jest w Dziadach drezdeńskich. Jest to dramat wielkiej inwersji teologicznej. Odczytany w świetle irańskiej etnogenezy Słowian ujawnia, że wszystko w nim zmierza do" i rozchodzi się od"kulminacyjnego punktu Wielkiej Improwizacji, którym jest nazwanie Boga Carem!". Książka pokazuje, że wzniesienie przez autora dramatu machiny zgodnej z instruktażem chrześcijańskiej teologii (katechetyczna psychomachia stale jest jednak rozsadzana przez dualizm reliktowy) służy opanowaniu inicjacyjnych prawd Konrada. Dlatego wiemy, że teren jego duszy opanowany jest przez Złego i potrzebne są egzorcyzmy, aby teren ten przywrócić chrześcijańskiej wierze. Tak asekurowana, dochodzi do głosu słowiańska myśl Konrada, że czarny Bóg jest panem tego świata. ść zabiegów neutralizujących dualizm teologiczny Konrada świadczy o tym, jak potężne treści mitycznej podświadomości parły ku erupcji na powierzchnię romantycznej świadomości. Jeżeli dramat jest ekspresją zepchniętej przez oświeceniowy scjentyzm drugiej świadomości animistycznej Mickiewicza, to jest to świadomość nie tylko wieków Słowiańszczyzny chrześcijańskiej, ale również wieków Prasłowiańszczyzny pogańskiej. Echa tych mitologicznych wierzeń czynią z Dziadów dramat graniczny i przełomowy. Słowiański dualizm Boga Czarnego i Boga Białego jest zażegnany w monoteistycznym widzeniu Księdza Piotra. Książka ukazuje, że dramat jest repetycją słowiańskiego dualizmu i wysiłkiem likwidacji bożego rozpłodu". Dziady są więc in statu nascendi repliką chrztu bohatera Polaków - słowiańskiego dualisty. przestrzeni Rosji pozostaje on dualistą słowiańsko-chrześcijańskim. W świetle dualizmu orientalnego możliwe okazuje się w książce wykazanie, że na pograniczu Polski i Rosji odnawia się irański dualizm suwerennych mocy Zła (Arymana) i Dobra (Oromaza). Konrad wprawdzie już wie, że Bóg nie jest świata carem, ale wie również, ze na terenie Rosji udzielny car jest Bogiem. Jego inicjacja teologiczna zachowuje więc żywotność na ograniczonym obszarze samodzierżawia. ęcie dziejów w strukturę słowiańskiej psychomachii na podłożu dualizmu aktywnego w reliktowej warstwie świadomości mitycznej wieszcza i słuchaczy wyjaśnia trwałość narzuconych przez Mickiewicza polsko-rosyjskich odniesień. Ich przemiana wymagałaby sięgnięcia tam, gdzie mityczny wyraz tej kolizji ma swoją genezę - w sferę prasłowiańskiej podświadomości.órczość współczesna przekonuje nas, że jest to podświadomość domagająca się artykulacji. Obecność w niej dualnego doświadczania egzystencji (idei i wątków gnozy) pozwala mówić o gnostycko-manichejskim cieniu chrześcijaństwa. Na wymiar gnostyckiego doświadczenia egzystencji natknął się i znalazł dlań język między innymi Czesław Miłosz. Niezależnie od irańskiej etnogenezy Słowian posłużył się on ideami i wyobrażeniami religii gnozy. Przełom etnogenetyczny wyjaśnia podatność Słowian na idee gnozy, dualne wątki wschodniego chrześcijaństwa oraz teologiczne idee bogomilizmu (słowiańskiego manicheizmu). Autor książki żywi przekonanie, że staroirańskie związki Słowian czynią wierzenia orientalnego dualizmu tradycją żywą. Jest to tradycja najradykalniejszych odpowiedzi jakich udziela człowiek w kwestii swego położenia dziejowego (bardziej Mickiewicz) i egzystencjalnego (bardziej Miłosz).