Abstrakt

Wprowadzenie do problematyki korzystania z własnych książek w pracach dyplomowych

Wiele osób podejmuje studia licencjackie i magisterskie już w trakcie rozwijania kariery zawodowej. Nierzadko pracują w zawodzie, który ściśle łączy się z kierunkiem studiów, a w toku praktyki gromadzą tak bogate doświadczenia i obserwacje, że postanawiają je opisać i wydać w formie książki. Zdarza się także, że publikacje te są recenzowane naukowo, bądź przynajmniej znajdują się w oficjalnym obiegu wydawniczym, dzięki czemu stają się powszechnie dostępne. W takich okolicznościach pytanie, czy wolno używać własnych treści w pracach dyplomowych, pojawia się dość często. Z perspektywy przepisów polskiego prawa autorskiego (Ustawa z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych, dalej  „Ustawa o prawie autorskim”) oraz zwyczajów akademickich, odpowiedź brzmi zwykle: tak, można i nawet jest to wskazane, by sięgać po własne treści, o ile robimy to w sposób zgodny z prawem i przyjętymi normami. Osoba pisząca pracę licencjacką czy magisterską może cytować i omawiać swoje wcześniejsze publikacje, pod warunkiem przestrzegania pewnych reguł głównie dotyczących oznaczania źródeł, cytowania, a także zachowania oryginalności nowej pracy i unikania sytuacji, którą można by określić mianem „antyplagiatu” (nieoznaczonego powielania własnych fragmentów).

Podstawa prawna  prawa osobiste i majątkowe w polskim prawie autorskim

Najważniejszym aktem prawnym w kontekście wykorzystania własnej twórczości jest wspomniana Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Regulacje te wyróżniają:

• Autorskie prawa osobiste (art. 16 ustawy) – niezbywalne i przysługujące twórcy od momentu powstania utworu. Obejmują m.in. prawo do autorstwa utworu, do oznaczenia go swoim nazwiskiem lub pseudonimem, do nienaruszalności treści i formy oraz rzetelnego wykorzystania, a także prawo decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności.
• Autorskie prawa majątkowe (art. 17 i następne ustawy) mogą być przenoszone na inne podmioty (np. wydawnictwo), zwykle w drodze umowy. Dotyczą one korzystania i rozporządzania utworem w określonych polach eksploatacji (druku, dystrybucji elektronicznej, publikacji internetowej itd.).

Wykorzystywanie własnej książki w pracy licencjackiej czy magisterskiej dotyczy głównie kwestii praw osobistych to Pan/Pani jest twórcą i ma Pan/Pani prawo do wskazania własnego nazwiska i faktu, że to jest Pana/Pani dzieło. Problem może pojawić się, jeżeli umowa z wydawcą zawiera nietypowe klauzule ograniczające ponowne użycie obszernych fragmentów tekstu w innych publikacjach. Najczęściej jednak standardowe umowy nie zakazują wykorzystania choćby fragmentów własnych treści w celach edukacyjnych i naukowych (zwłaszcza gdy praca nie jest komercyjnie rozpowszechniana).

Kontekst zawodowy a charakter pracy licencjackiej i magisterskiej

Książka, która powstała w związku z wykonywanym zawodem, może być szczególnie cennym źródłem informacji w pracy dyplomowej. Jeżeli w publikacji zawarto opisy praktycznych rozwiązań, analizę przypadków, studia empiryczne czy wypracowane procedury, to stanowią one wartościowy materiał badawczy. Polskie prawo autorskie oraz standardy akademickie nie tylko nie zabraniają włączania takich treści do prac licencjackich czy magisterskich, ale wręcz do pewnego stopnia to zachęcają studia na tych poziomach mają w dużej mierze charakter praktyczny i powinny łączyć teorię z praktyką zawodową, jeśli program kształcenia na to pozwala.

Korzystanie z własnej książki może więc być podwójnie korzystne: z jednej strony pokazuje się dorobek autora (który może przekładać się na ocenę merytoryczną pracy), z drugiej – osadza się temat w konkretnym kontekście branżowym, co może zainteresować zarówno promotora, jak i recenzenta. Należy jednak pamiętać, że praca dyplomowa, zwłaszcza magisterska, powinna wykraczać poza proste powielanie tekstu z książki. Oczekuje się pogłębionej analizy, wskazania nowych wniosków i ujęcia problematyki w sposób adekwatny do wymogów formalnych uczelni.

Doświadczenia z pracy licencjackiej  czy można przenieść treści do pracy magisterskiej?

W niektórych przypadkach autor najpierw obronił pracę licencjacką, w której  za zgodą uczelni powoływał się na swoją książkę. Teraz staje przed wyzwaniem pisania pracy magisterskiej i zastanawia się, czy w podobny sposób może wykorzystać tę samą publikację. Odpowiedź jest zasadniczo twierdząca. Samo to, że książka była źródłem w pracy licencjackiej, nie wyklucza możliwości ponownego cytowania lub omawiania jej treści na poziomie magisterskim. Polskie prawo autorskie nie wprowadza tu żadnych ograniczeń związanych z tym, że dany tekst był wcześniej używany. Wręcz przeciwnie, jako twórca ma Pan/Pani prawo przywoływać i rozwijać własne koncepcje.

Różnica polega przede wszystkim na tym, że praca magisterska powinna cechować się wyższym poziomem naukowej refleksji, bardziej zaawansowaną metodologią badań i mocniejszym odniesieniem do istniejącej literatury przedmiotu. Jeżeli w pracy licencjackiej wykorzystano pewne fragmenty książki, w pracy magisterskiej należałoby je uzupełnić, rozbudować o nowe wnioski i analizy, aby nie ograniczać się do powtórzenia tych samych treści. Warto również pamiętać o oczekiwaniach recenzenta: praca magisterska  jako wyższy poziom studiów powinna wnosić nową jakość w stosunku do licencjatu.

Prawo cytatu i dozwolony użytek w kontekście własnej twórczości

Najważniejsze przepisy Ustawy o prawie autorskim, które mogą mieć tutaj zastosowanie, to art. 29 (tzw. prawo cytatu) oraz art. 23, 34 i 35 (mówiące o dozwolonym użytku osobistym i edukacyjnym). Prawo cytatu pozwala na przytaczanie urywków rozpowszechnionych utworów w nowych opracowaniach, jeżeli służy to m.in. wyjaśnianiu, analizie krytycznej lub nauczaniu. Choć przepis ten powstał z myślą o cytowaniu cudzych tekstów, to nie ma przeszkód, aby użyć go także do własnych publikacji  lepiej jest bowiem formalnie powołać się na cytowany fragment, niż w ogóle nie wskazywać, że pochodzi on z wcześniej wydanej książki. W środowisku akademickim uznaje się, że cytowanie siebie samego (tzw. autocytowanie) jest dozwolone, a nawet pożądane, jeśli pokazuje ciągłość prowadzonych badań i wkład własny w rozwój dziedziny.

Autor (1)